Inhoudelijke leerstof slecht nieuws gesprek
Fase 3 - Aanvullend uitleg geven
Na korte of langere tijd stoom afblazen, wordt de patiënt rustiger en kunnen de onvermijdelijke "Hoe kan dit?" en "Wat moet er nu gebeuren?" vragen worden beantwoord. Bedenk echter dat elke aanvullende uitleg weer emoties kan oproepen die de opname van informatie opnieuw blokkeren. Er is pas ruimte voor meer informatie als deze nieuwe golf van emotie voorbij is en de patiënt weer is
teruggekeerd naar het rationele gebied van zijn emotie-curve (zie hoofdstuk 2). Tijdens de beantwoording van de vragen en aanvullende uitleg, moet u daarom gedoseerd te werk gaan en telkens controleren of de patiënt de informatie heeft begrepen en openstaat voor nieuwe informatie.
U houdt als het ware de fasering van het slecht-nieuwsgesprek aan bij het geven van uw verdere uitleg:
- kort informatie geven;
- wachten op een reactie;
- de emotie reflecteren;
- de patiënt de tijd geven voor de verwerking;
- controleren of de patiënt de informatie heeft begrepen;
- nieuwe informatie geven.
Aangezien het bevattingsvermogen van de patiënt beperkt is, is het zaak uw uitleg vooral te laten aansluiten bij de vragen waarmee de patiënt zelf komt. Anderzijds is het ook belangrijk om enige structuur aan te brengen in uw uitleg. Deze structuur helpt u om te bewaken dat alle belangrijke
aspecten aan bod komen, zelfs als de patiënt u overstelpt met vragen. Bovendien geeft deze structuur de patiënt houvast om de grote lijn in uw uitleg te blijven volgen.
Structureren kunt u ondermeer doen door aan het begin van uw uitleg de onderwerpen te noemen die u aan bod wilt laten komen. Bijvoorbeeld:
"Ik denk dat er nu allerlei vragen op u af komen. Ik stel voor dat ik u eerst vertel wat er nu precies aan de hand is en dat ik daarna inga op de mogelijkheden die wij hebben om uw ziekte te behandelen en wat u daarvan kunt verwachten. Vindt u dat goed?"
Ook tijdens uw uitleg kunt u zonodig een 'agenderende' opmerking maken, bijvoorbeeld:
patient: "Moet ik na de operatie ook nog worden bestraald? En krijg ik dan ook chemotherapie?"
arts: "Of er nog een bestraling of chemotherapie volgen na de operatie, kan ik nu nog niet zeggen. Dat hangt af van wat we vinden bij het verdere onderzoek. Ik zal u daarom eerst uitleggen wat dit onderzoek inhoudt, zodat we daarna kunnen bespreken wat de uitkomsten van dit
onderzoek betekenen voor uw verdere behandeling?"
Houvast bieden In paragraaf 3.1 is aangegeven dat u in een slecht-nieuwsgesprek hulp biedt op het verstandelijke niveau
en op het gevoelsmatige niveau. Uw uitleg aan de patiënt heeft uiteraard tot doel de patiënt te laten begrijpen wat er aan de hand is en wat de hulpverleningsmogelijkheden zijn. Uw uitleg heeft daarnaast een belangrijke functie op het gevoelsmatige niveau. Het geeft de patiënt houvast ten tijde van emotionele verwarring. Het gaat daarbij om:
- inhoudelijk houvast: duidelijkheid over wat er aan de hand is, welke onderzoeken en/of behandelingen er mogelijk zijn, wat de patiënt hiervan mag verwachten;
- procedureel houvast: hoe ziet het vervolgtraject er uit, welke afspraken worden er gemaakt voor en met de patiënt; - relationeel houvast: het vertrouwen in u en in uw collega's, de steun die de patiënt ervaart, het respect voor de autonomie van de patiënt, de hoop die blijft bestaan.
Voor een patiënt die in emotionele verwarring verkeert, betekent het vertrouwen in u en in de verdere hulpverlening een groot houvast. Dit vertrouwen is voor een belangrijk deel gebaseerd op het feit dat u zijn arts bent. Op grond van uw deskundigheid en status bezit u een zeker overwicht in het contact waaraan de patiënt zich kan vastklampen, mits u het vertrouwen niet schaadt. Maar het feit dat de patiënt zich vastklampt aan dit vertrouwen in u, maakt de patiënt ook bijzonder kwetsbaar wanneer het vertrouwen wordt geschaad. Dat betekent dat u bij geëmotioneerde patiënten extra op uw hoede moet zijn voor onzorgvuldigheden, zoals onvoldoende of onjuiste informatie geven, onduidelijke afspraken maken, afspraken niet nakomen of beslissingen over de zorg nemen zonder daarover met de patiënt te
overleggen.
Een andere belangrijke bron van houvast is de hoop die u de patiënt kunt bieden. Gekleurd door heftige emoties als angst, verdriet en machteloosheid lijkt de situatie voor de patiënt vaak uitzichtloos en slaan wanhoop en eenzaamheid toe. Om de patiënt toch controle over de situatie te laten krijgen, zal hem enige hoop voor de toekomst moeten worden geboden. Nu is het verleidelijk om deze hoop te bieden door de situatie rooskleuriger voor te stellen dan deze in werkelijkheid is, bijvoorbeeld door een slechte prognose wat af te zwakken of door een irreële kans op herstel voor te spiegelen. Op korte termijn bereikt u daarmee wellicht effect; op de langere termijn kan zo'n valse voorstelling van zaken zich tegen u keren omdat deze afbreuk doet aan het gestelde vertrouwen. Ook al is er in medisch opzicht wellicht weinig hoop te bieden, dan nog is hoop bieden zonder valse verwachtingen te scheppen mogelijk. U kunt immers laten blijken dat u alle zorg zult bieden die in uw vermogen ligt, om de last zo dragelijk mogelijk te laten zijn. U kunt er voor zorgen dat de patiënt niet het gevoel heeft er alleen voor te staan en u kunt er zeker voor zorgen dat de patiënt niet gebukt gaat onder
onterechte angsten over pijn, verminking, aftakeling en dergelijke. Met deze zorg laat u de patiënt blijken dat u hem niet in de steek laat als hij behoefte heeft aan uw hulp. Dit besef biedt vaak al zoveel houvast voor de patiënt dat deze de verlammende gevoelens van wanhoop en eenzaamheid de baas kan worden. Het relationele houvast stelt de patiënt dan in staat de opgeroepen emoties zelf onder ogen te zien en toe te komen aan de verwerking ervan.
Valkuilen in Fase 3 - Aanvullend uitleg geven De belangrijkste valkuil in de uitlegfase is dat u probeert om de patiënt zo volledig mogelijk te informeren over de achtergronden van het slechte nieuws en over de hulpverleningsmogelijkheden. In de fase van de aanvullende uitleg moeten deze achtergronden en hulpverleningsmogelijkheden zeker worden genoemd, omdat ze de patiënt houvast bieden bij de verdere verwerking. Wanneer u deze aspecten echter uitgebreid aan de orde laat komen, dan loopt u de kans dat uw uitleg een monoloog wordt, waarvan de inhoud de patiënt nauwelijks of niet bereikt. Let er daarom op dat u tijdens uw uitleg
regelmatig een pauze inlast en dat u soms even de tijd neemt om na te gaan hoe uw uitleg is overgekomen bij de patiënt. Daarbij is het vaak onvoldoende om alleen te vragen of de patiënt uw uitleg begrijpt. De patiënt kan zo aangeslagen zijn, dat er een automatische bevestiging op deze vraag komt. Voor een echte controle van het begrip, zult u een meer gerichte vraag moeten stellen, bijvoorbeeld:
"Begrijpt u wat dit voor u gaat betekenen?"
"Nu ik u dit zo vertel, wat roept dit bij u op?"
"Wat gaat u straks aan uw partner/kinderen vertellen over .......?
Een tweede valkuil in de uitlegfase is dat u alleen ingaat op de vragen van de patiënt en daardoor van de hak op de tak springt. Natuurlijk is het belangrijk dat u bij uw uitleg aansluit bij de vragen van de patiënt. Anderzijds dient u ook te bewaken dat alle informatie die u belangrijk vindt, door de patiënt wordt gehoord en begrepen. Zeker wanneer de patiënt geëmotioneerd is door het slechte nieuws, helpt een duidelijke structuur in uw uitleg om deze informatie over te brengen. De structuur schept orde in de (emotionele) chaos waarin de patiënt zich bevindt.
Een derde valkuil in de uitlegfase is dat u in discussie gaat over uw uitleg, bijvoorbeeld als de patiënt de door u gegeven informatie bestrijdt. U krijgt daardoor het gevoel dat de patiënt niet naar u wil luisteren en dat klopt ook. De patiënt wil nog niet aanvaarden wat u zegt en staat niet open voor redelijke argumenten. Iedere discussie is verspilde moeite. U kunt zich beter beperken tot een opmerking als: "ik begrijp dat u het niet kan accepteren, maar ...." en vervolgens de uitleg met eventueel een extra toelichting herhalen.
Ga door met fase 4